Anadolu kültüründe önemli bir yere sahip olan Şahmeran efsanesinin kökenine dair yeni değerlendirmeler, Mezopotamya’daki kadim yılan inançlarını yeniden öne çıkardı.
Anadolu’nun en bilinen kadim anlatılarından biri olan Şahmeran, çoğu zaman masalsı bir hikâye gibi aktarılsa da kökenleri Mezopotamya’nın en eski inanç sistemlerine kadar uzanan çok katmanlı bir miras taşımaktadır. Yarı kadın yarı yılan tasviri yüzyıllar boyunca farklı toplumların mitolojilerinde benzer biçimlerde ortaya çıkmış, Anadolu halk kültüründe ise özellikle Güneydoğu coğrafyasında güçlü bir sembole dönüşmüştür. Bugün Tarsus’tan Mardin’e uzanan coğrafyada anlatılan Şahmeran hikâyeleri, arkeolojik bulgular ve mitolojik kayıtlarla karşılaştırıldığında çok daha geniş bir tarihsel arka plan sunmaktadır.
Şahmeran’ı anlamak için ilk adım, Mezopotamya halklarının yılanı nasıl konumlandırdığına bakmaktır. M.Ö. 4000’lere tarihlenen Sümer tabletlerinde yılan, ölümsüzlük arayışının bir sembolü olarak görülmüş; yeniden deri değiştirmesi “yeniden doğuş” fikriyle ilişkilendirilmiştir. Bu kavram, ilerleyen dönemlerde hem Akad hem de Babil mitolojilerinde yer etmiş, tıp ve bilgelik sembolleriyle birleşmiştir.
Sümerlerin Ningişzida adlı tanrısı, çoğu zaman bir insan başı ve iki yılanın birleşimiyle temsil edilmiştir. Bu figür, Anadolu’da daha sonra ortaya çıkan Şahmeran betimlemelerindeki kadın-yılan birleşimine benzeyen en eski izlerden biri olarak kabul edilmektedir. Arkeolojik buluntularda Ningişzida’nın bilgeliği ve yeraltı âlemi ile ilişkilendirilmesi, Şahmeran’ın halk anlatılarında “bilge, şifa dağıtan, gizli bilgilerin koruyucusu” olarak anılmasıyla örtüşmektedir.
Anadolu’ya yayılmış en eski büyük uygarlıklardan biri olan Hititler, yılanı hem koruyucu hem cezalandırıcı bir varlık olarak ele almıştır. Hitit kabartmalarında geyik, kartal ve aslan kadar sık görünmese de yılan figürleri özellikle ev koruması ve büyü ritüellerinde önemli bir yere sahiptir. Hitit büyü tabletlerinde “yılan kadın” tasvirleri doğrudan Şahmeran’ın fiziksel betimlemesini andıran pasajlar içermektedir.
Asur etkisinin güçlü olduğu Güneydoğu Anadolu’da bulunan bazı mühürler, insan başlı yılan bedenli varlıkları göstermekte; bu figürlerin, bereket ve bilgelikle ilişkilendirildiği anlaşılmaktadır. Bugünkü Mardin, Nusaybin ve Tarsus çevresindeki halk anlatılarının bu kültürel mirastan beslendiği düşünülmektedir. Şahmeran anlatısının en önemli unsurlarından biri, onun “şifa dağıtan bilge” olarak görülmesidir. Bu özellik, antik dünyada yılanın tıp ve bilgeliğin sembolü olmasından gelmektedir. Antik Yunan’da Asklepios’un asası etrafına dolanmış yılanla tasvir edilirken, Mısır’da da benzer şifa sembolleri mevcuttur. Anadolu’nun farklı kentlerinde bulunan Roma dönemi tıp sembolleri de bu imgenin yaygınlığını göstermektedir.
Tarsus ve çevresinde anlatılan halk hikâyelerinde Şahmeran’ın, insanlara bitkiler ve tedavi yöntemleri öğrettiği, ancak bilgisinin suistimal edilmemesi gerektiği vurgulanır. Bu anlatım biçimi, Mezopotamya’nın “bilgiyi koruyan varlıklar” geleneğinin Anadolu folklorundaki yansıması olarak kabul edilmektedir. Şahmeran efsanesinin en çok Tarsus ile ilişkilendirilmesinin nedeni, bölgenin tarih boyunca birçok medeniyetin kesişim noktası olmasıdır. Tarsus’un yeraltı yapıları, antik hamam kalıntıları, su kanalları ve mağara sistemleri efsanelerin oluşumuna zemin hazırlamıştır. Halk arasında “Şahmeran Hamamı” olarak bilinen yapının duvarlarındaki eski tasvirlerin efsaneyle ilişkilendirilmesi, anlatının bu kentte kök salmasını sağlamıştır. Arkeologlar, Tarsus çevresindeki yeraltı yapılarının bir kısmının Roma dönemine ait olduğunu, bazı suyollarının ise çok daha eski uygarlıklardan kaldığını belirtmektedir. Bu çok katmanlı yapı, halkın zihninde yeraltında yaşayan bir bilge varlık fikrini güçlendirmiş; zamanla Şahmeran efsanesinin merkezi hâline gelmiştir.
Efsanenin bir diğer güçlü merkezi Mardin’dir. Mardin’deki sözlü kültürde Şahmeran, “kadim bilginin temsilcisi” olarak kabul edilir. Bazı köylerde Şahmeran motifleri hâlâ duvar süslemelerinde kullanılmakta, özellikle kadınların işlediği dokumalarda yer almaktadır. Nusaybin çevresinde bulunan bazı kaya resimleri ve Ortaçağ dönemine ait taş oymalar, yılan motifinin yoğun şekilde işlendiğini göstermektedir. Bu motifin zamanla kadın figürüyle birleşerek Şahmeran formunu aldığı düşünülmektedir. Mardin’in çok kültürlü yapısı Süryani, Arap, Kürt ve Türk geleneklerinin bir arada var olması efsanenin farklı versiyonlarının doğmasına ve zenginleşmesine katkı sağlamıştır.
Anadolu’nun İslamlaşma sürecinde birçok kadim efsane yeni bir çerçeve içinde yeniden yorumlanmıştır. Şahmeran da bu süreçte tamamen yok olmak yerine yeni bir kimliğe bürünmüş, bilge ve merhametli bir varlık olarak halk anlatılarına entegre olmuştur. Bu dönemden sonra Şahmeran hikâyelerinde “emanete sadakat”, “sır saklama”, “iyiliği koruma” gibi temalar öne çıkmıştır. Tarsus ve Mardin versiyonlarının çoğunda Şahmeran, insanlara zarar vermez; aksine ihanet edildiğinde bile bilgeliğini ve asaleti koruyan bir figür olarak resmedilir. Bu özellik, onun diğer yılan figürlerinden ayrılmasını sağlamış ve Anadolu halk kültüründe özel bir yere taşımıştır.
Şahmeran anlatısı yüzyıllar boyunca yalnızca sözlü kültürde değil, görsel sanatlarda da yaşamıştır. Osmanlı dönemine ait bazı minyatürlerde yılan bedenli kadın figürlerine rastlanmakta, bunların Şahmeran olduğuna dair yorumlar yapılmaktadır. Özellikle 19. yüzyıldan itibaren Şahmeran resimleri halk arasında yaygınlaşmış; evlere korunma amacıyla asılan renkli tablolarla kültürel bir simgeye dönüşmüştür. Bugün Mardin’in Midyat ilçesi başta olmak üzere birçok yerde Şahmeran figürleri telkâri işlemelerde, bakır oymalarda ve taş süslemelerde sıkça görülmektedir. Bu sanat anlayışı, efsanenin yalnızca bir mit değil aynı zamanda bir kimlik sembolü hâline geldiğini göstermektedir.
Son yıllarda Şahmeran’a olan ilginin yeniden artmasında birkaç önemli etken bulunmaktadır. Bunlardan ilki, bölgedeki kültürel mirasın turizmle birlikte daha görünür hâle gelmesi; ikincisi ise sosyal medyada özellikle genç kitlelerin mitolojik figürlere duyduğu ilginin çoğalmasıdır. Ayrıca Netflix, dijital platformlar ve modern illüstrasyon akımları Şahmeran’ı yeniden popüler kültürün parçası yapmış, bu da efsanenin tekrar gündeme gelmesini sağlamıştır. Fakat popülerliğin kökeninde, efsanenin barındırdığı çok katmanlı tarihsel arka plan yatmaktadır. Şahmeran yalnızca bir halk hikâyesi değil; Mezopotamya’nın en eski sembollerinden Hitit büyü ritüellerine, Roma hamam kültüründen İslami dönemin etik değerlerine kadar geniş bir kültürel hafızayı temsil etmektedir. Tarihsel kaynaklar, arkeolojik buluntular ve sözlü kültür bir arada değerlendirildiğinde Şahmeran’ın tek bir döneme veya tek bir coğrafyaya ait olmadığı görülmektedir. Binlerce yıl boyunca farklı toplumların inanç sistemlerinden izler taşıyan bu figür, Anadolu’nun ortak kültürel hafızasında yaşayarak günümüze ulaşmıştır.
