Bu düzenleme, bir ülkedeki vatandaşlara herhangi bir karşılık beklenmeden yapılan nakit ödemeleri ifade ediyor. “Vatandaşlık geliri” ya da “evrensel temel gelir” olarak da adlandırılan bu kavramla ilgili dünyada çeşitli pilot projeler yürütülse de henüz hiçbir ülke bunu tüm vatandaşlara uygulamıyor.
Türkiye'de vatandaşlık maaşı iddiaları
Türkiye’de vatandaşlık maaşıyla ilgili hükümetten resmi bir açıklama yapılmadı. Konu, ilk olarak 19 Kasım’da yayımlanan bir haberde gündeme taşındı. Haberde, Cumhurbaşkanlığı’nın 2026 programına atıf yapılarak pilot uygulamanın başlatılabileceği öne sürüldü. Programda sosyal yardım sisteminin yeniden düzenleneceği belirtilerek “aile odaklı ve fert başına asgari geliri garanti eden bir yapı” vurgulandı. Ancak bu, uygulamanın kesin olarak başlayacağı anlamına gelmiyor; zira aynı ifadeler 2024 ve 2025 programlarında da yer almıştı.
Akp’nin seçim vaadi neydi?
“Aile bazlı vatandaşlık maaşı”, AKP’nin 2023 seçim beyannamesinde yer alan vaatlerinden biriydi. Parti, “gelirden en az pay alan kesimlerin gelir seviyesini hakkaniyetli şekilde artırmayı” hedeflediğini duyurmuştu. Dönemin AKP Genel Başkanvekili Numan Kurtulmuş ise her haneye en az asgari ücret seviyesinde gelir hedeflediklerini söylemişti.
Uzmanlar ne diyor?
Kocaeli Üniversitesi’nden Prof. Aziz Çelik, toplumda derinleşen yoksulluk nedeniyle iktidarın bu yönteme yönelmiş olabileceğini belirtiyor. Çelik'e göre sosyal yardımların tek çatı altında toplanması uzun yıllardır tartışılıyor ancak şimdiye kadar hayata geçirilmedi. Ankara Üniversitesi’nden Doç. Dr. Emel Memiş ise sistemin nasıl işleyeceğine dair belirsizliklerin çok fazla olduğuna dikkat çekiyor. Hane yapıları, ödeme yöntemi, gelir ölçüm şekilleri gibi temel kriterlerin açıklanmadığını vurguluyor.
Gelir kriteri nasıl belirlenebilir?
Asgari ücret, açlık sınırı veya yoksulluk sınırı, bu sistemin temel kriterleri olarak ön plana çıkıyor. Asgari ücretin makul biçimde belirlenmesi halinde, tamamlayıcı desteğin buna endekslenmesi en gerçekçi seçenek olarak görülüyor. TÜİK verilerine göre 2024 yılında hanelerin yaklaşık yüzde 35’i asgari ücretten daha az gelir elde etti. Bu hanelerin gelirlerinin asgari ücrete tamamlanması için 2024 yılında 586 milyar TL, 2026 projeksiyonuna göre ise yaklaşık 1,5 trilyon TL kaynak gerekebilir.
Bütçe nasıl etkilenir?
2024 merkezi yönetim bütçesi 11 trilyon TL seviyesindeydi. Vatandaşlık maaşı için gereken kaynağın bütçeyi yüzde 5’in üzerinde artırabileceği öngörülüyor. Prof. Çelik, bu kaynağın bulunmasının imkânsız olmadığını, faiz ödemeleri gibi kalemlerin yeniden düzenlenmesiyle finansman sağlanabileceğini belirtiyor. Doç. Memiş ise Türkiye’nin sosyal koruma harcamalarının OECD ülkelerine kıyasla çok düşük olduğuna dikkat çekiyor ve bütçeyi bir anda bu denli artırmanın gerçekçi olmayacağını söylüyor.
Kadınlar nasıl etkilenebilir?
Gelir desteği modelleri toplumsal cinsiyet açısından riskler barındırıyor. Türkiye’de kadınların yalnızca yüzde 36,5’i işgücüne katılıyor. Doç. Memiş’e göre hane içinde eşitsiz güç ilişkileri varken yapılacak nakit destek kadınların doğrudan erişebileceği bir kaynak olmayabilir. Yanlış tasarlanmış bir destek sistemi kadınların istihdamdan daha da uzaklaşmasına yol açabilir.
Dünyada örnekler neler?
Hiçbir ülke tüm vatandaşlarına koşulsuz vatandaşlık geliri sağlamıyor. Finlandiya, İngiltere ve bazı Avrupa ülkelerinde pilot projeler yürütüldü. İngiltere’de 30 kişiye iki yıl boyunca ayda 1600 sterlin verildi. İsviçre’de vatandaşlık geliri referandumda yüzde 77 oyla reddedildi. Bu nedenle uzmanlar, Türkiye’de “asgari gelir desteği” modelinin daha uygulanabilir olduğu görüşünde.
