Samsun’un İlkadım ilçesindeki 23 Nisan Ortaokulu’nun bulunduğu alan, bir zamanlar Aya Triada Rum Ortodoks Kilisesi’ne ev sahipliği yapıyordu. Bugün okul bahçesinin altında kalan bu yapı, Samsun’un çok kültürlü geçmişinin sessiz bir hatırası olarak yeniden hatırlanıyor.
Karadeniz’in önemli liman kentlerinden Samsun, 19. yüzyılın sonlarında çok kültürlü yapısıyla dikkat çeken şehirlerden biriydi. Türk, Rum, Ermeni ve Levanten topluluklarının bir arada yaşadığı bu şehir, dini ve kültürel açıdan zengin bir kimliğe sahipti. O dönemde kentte yükselen Rum Ortodoks kiliselerinden biri de Aya Triada Rum Ortodoks Kilisesi idi. İlkadım ilçesinin bugünkü Kale Mahallesi civarında yer alan bu görkemli yapı, dönemin Rum cemaatinin ibadet merkeziydi. Sadece dini bir mekân değil, aynı zamanda bir sosyal dayanışma alanı olarak da işlev görüyordu. Kilisenin etrafında rahip evi, okul ve yardım binalarından oluşan bir kompleks bulunuyordu. Aya Triada Kilisesi’nin kesin inşa tarihi tam olarak bilinmemekle birlikte, 19. yüzyılın son çeyreğinde yapıldığı tahmin edilmektedir. Osmanlı yönetiminin Tanzimat sonrası gayrimüslim cemaatlere sağladığı özgürlük ortamında, Rum toplumu Samsun’da kilise ve okul inşasına ağırlık vermiştir. Yapı, Bizans mimarisinden izler taşıyan bir bazilika planına sahipti. Üç nefli, kubbeli bir yapı olan kilise, kesme taş ve tuğla karışımı malzemeyle inşa edilmiştir. İki yüksek çan kulesi ve vitray pencereleriyle dönemin dini mimarisinin önemli bir örneğini yansıtıyordu. İç mekânda ikonalar, ahşap ikonostasis ve fresklerle süslenmiş duvarlar yer alıyordu.
1923 Lozan Antlaşması’yla birlikte gerçekleşen Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesi, Samsun’un Rum nüfusunu da büyük ölçüde etkilemiştir. Aya Triada Kilisesi’ne giden cemaat, mübadele kapsamında Yunanistan’a göç etmek zorunda kalmış, böylece kilise kaderine terk edilmiştir. Bir dönem kısa süreliğine depo ve idari bina olarak kullanılan yapı, zamanla harap hale gelmiştir. 1930’lu yıllarda Samsun Valiliği, binayı farklı bir amaçla değerlendirmeye karar vermiştir. 1931 yılı civarında dönemin valisi Kâzım İnanç’ın kararıyla Aya Triada Kilisesi’nin kubbesi ve kuleleri “tıraşlanmış” ve bina, şehirde “Yeni Sinema” adıyla anılan bir sinema salonuna dönüştürülmüştür. Kutsal duvar resimleri sıvanmış, ikonalar sökülmüş, mihrap kısmı sahneye çevrilmiştir. Ancak bu değişimle birlikte, Samsun’un Rum Ortodoks mirasının en önemli izlerinden biri de silinmeye başlamıştır.
Zaman içinde Aya Triada Kilisesi tamamen ortadan kaldırılmış, bulunduğu alan 23 Nisan Ortaokulu’nun inşasına ayrılmıştır. Bugün okulun bahçesinde ya da çevresinde, kiliseye ait izlerden eser kalmamıştır. Bölgedeki yaşlı sakinler, geçmişte o alanda farklı bir yapı bulunduğunu hatırlasalar da, genç kuşaklar için Aya Triada artık sadece birkaç satırlık bir bilgi olarak yaşamaktadır. Arkeolojik kazı yapılmadığı için, temellerine veya kalıntılarına dair somut veri bulunmamaktadır. Ancak bazı tarihçiler, yapıdan kalan taş blokların okul inşaatında yeniden kullanıldığını ileri sürmektedir. Aya Triada Kilisesi, bugün fiziken ortadan kalkmış olsa da, Samsun’un tarihindeki çok kültürlü dönemin sessiz bir tanığı olarak önem taşımaktadır. Rum, Ermeni ve Türk topluluklarının aynı şehirde yaşadığı bu dönem, Anadolu’nun kültürel mozaiğini yansıtan bir tablo ortaya koymuştur. Tarihçiler, Samsun’daki Aya Triada’nın İstanbul’daki ünlü Taksim Aya Triada Kilisesi ile karıştırılmaması gerektiğini de vurgular. Samsun’daki yapı, Karadeniz’in kıyısında yükselen en kuzeydeki Rum Ortodoks ibadethanelerinden biriydi.
23 Nisan Ortaokulu’nun kuruluş hikayesi
Samsun’un İlkadım ilçesinde yer alan 23 Nisan Ortaokulu’nun temelleri, Cumhuriyet’in ilanından yalnızca bir yıl sonra, 1924 yılında atılmıştır. Türkiye’de modern eğitim sisteminin temellerinin atıldığı bu yıllarda, Samsun’da da yeni bir ilkokul açılması gündeme gelmiş ve bu girişimin öncülüğünü Terzi Cemil isimli bir hayırsever üstlenmiştir. O dönemde okul, “Çocuklar Bahçesi İlk Mektebi” adıyla faaliyete geçmiştir. Bu isim, dönemin çocuk merkezli yeni eğitim anlayışını yansıtmaktaydı. Terzi Cemil, dönemin ruhuna uygun olarak halkın desteğiyle küçük bir okul binası kurmuş, kısa sürede çevredeki ailelerin yoğun ilgisini kazanmıştır. Cumhuriyet’in ilk yıllarında, Samsun’un Kale Mahallesi’nde bulunan Aya Triada Rum Ortodoks Kilisesi mübadele sonrasında işlevini yitirmişti. Bu bina bir süreliğine sinema salonu olarak kullanılmış, ardından eğitim kurumuna dönüştürülmüştür. “Çocuklar Bahçesi İlk Mektebi” zamanla bu alana taşınmış ve Cumhuriyet’in simgesi haline gelen yeni ismini almıştır: 23 Nisan İlkokulu. Okulun adının seçilmesi, Atatürk’ün çocuklara armağan ettiği 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı’na ithaf edilmiştir.
Okul, kuruluşundan itibaren Samsun’un merkezinde eğitimde öncü bir kurum olmuştur. 1940’lı ve 1950’li yıllarda artan öğrenci sayısı nedeniyle ek derslikler yapılmış, 1960’larda okul tamamen yeniden inşa edilmiştir. 1970’li yıllara gelindiğinde, 23 Nisan İlkokulu artık kentin köklü eğitim kurumlarından biri olarak anılmaya başlanmıştır. Eğitimin niteliğini artırmak için birçok yeni uygulama burada ilk kez denenmiş, Samsun’da ilkokul-ortaokul birleşimi modeline geçişin öncüsü olmuştur.
Eğitim sistemindeki değişikliklerle birlikte okul, 1980’lerin sonunda ortaokul bölümü açarak “23 Nisan İlköğretim Okulu” adını almıştır. Daha sonra, 4+4+4 eğitim sistemi kapsamında yeniden yapılandırılarak 23 Nisan Ortaokulu olarak yoluna devam etmiştir. Okul binası bu süreçte birkaç kez yenilenmiş; son olarak 1993 yılında yapılan modern bina, hâlen aynı parselde hizmet vermektedir. Bugün 23 Nisan Ortaokulu, sadece bir eğitim kurumu değil, aynı zamanda Samsun’un toplumsal belleğinde yer etmiş bir simgedir. Kuruluş öyküsü, hem Cumhuriyet’in eğitim seferberliğini hem de halkın dayanışma ruhunu yansıtır.
