Antik çağlarda “Halki” adıyla bilinen ada
Heybeliada’nın tarihi, Marmara Denizi’nin sularında yükselen Prens Adaları’nın en yeşil ve en köklülerinden biri olarak bin yılı aşkın geçmişe uzanmaktadır. Antik kaynaklarda “Halki” adıyla anılan ada, Yunanca halkos (bakır) kelimesinden türemiştir. Bu isim, Bizans döneminde bölgede var olduğu düşünülen bakır yataklarına dayandırılmıştır. Ada, Bizans İmparatorluğu döneminde hem bir inziva merkezi hem de dinî eğitim alanı olarak önem kazanmıştır. 9.yüzyılın ortalarına gelindiğinde Heybeliada, keşişlerin inzivaya çekildiği, sessizlik içinde dua ettiği manastırlarıyla anılmaya başlamıştır. Bizans İmparatoru I. Basileios döneminde (867–886) yapılan inşaat faaliyetleri sırasında ada üzerinde ilk büyük manastır kompleksi kurulmuştur. Aya Triada Manastırı, bu dönemde inşa edilmiş ve daha sonra teoloji eğitimi verilen bir merkez haline gelmiştir.
Aya Triada Manastırı’nın tarihi, Bizans’ın dinî geleneğiyle iç içedir. Manastır, İkonoklazma döneminden sonra Ortodoks teolojisinin yeniden güç kazandığı yıllarda inşa edilmiştir. Burada yetişen keşişler, İstanbul’daki dini hayatın yeniden şekillenmesinde etkili olmuşlardır. Manastırın avlusu, el yazması eserlerin çoğaltıldığı bir scriptorium (yazı evi) olarak da kullanılmış, bu özelliğiyle Bizans dünyasında önemli bir kültür merkezi konumuna gelmiştir. Bugün hâlâ ayakta duran Aya Triada Manastırı binası, 19. yüzyılda yeniden inşa edilmiştir. Günümüzde manastırın çevresi, geçmişteki dinî törenlerin izlerini taşımakta, Ruhban Okulu olarak bilinen eğitim yapısının temelini oluşturmaktadır.
Osmanlı dönemine gelindiğinde ada, Bizans’tan devralınan bu ruhani mirasın yanında, yeni bir kimlik kazandı. Arşivlerde 16. yüzyıldan itibaren “Heybeli Ada” olarak anılan bölge, Osmanlı denizcilerinin ve saray bürokratlarının yazlık ikametgahı haline geldi. Özellikle 18. yüzyıldan sonra Rum, Ermeni, Yahudi ve Türk nüfusun bir arada yaşadığı kozmopolit bir toplum yapısı oluştu. Adada yer alan Panayia Kamariotissa Kilisesi, bu dönemde önemli bir ibadet merkeziydi. 1773 yılında Osmanlı donanmasının reform süreciyle birlikte, Kaptan-ı Derya Cezayirli Gazi Hasan Paşa’nın girişimiyle Bahriye Mektebi kuruldu. Bu okul, ilerleyen yüzyıllarda Türkiye Deniz Lisesi ve Deniz Harp Okulu’na dönüşecek olan denizcilik eğitim sisteminin temelini oluşturdu. Heybeliada, bu dönemde sadece bir tatil ve dinlenme yeri değil, aynı zamanda Osmanlı modernleşmesinin sembollerinden biri haline gelmiştir. Adada açılan Bahriye Hastanesi, denizcilere hizmet vermiş, deniz haritaları burada hazırlanmış ve dönemin mühendisleri burada eğitim almıştır.
Heybeliada’nın tarihindeki en kritik dönüm noktalarından biri 1844 yılı olmuştur. Fener Rum Patrikhanesi’ne bağlı olarak kurulan Heybeliada Ruhban Okulu, Aya Triada Manastırı bünyesinde eğitime başlamıştır. Bu okul, Ortodoks dünyasının en seçkin din adamlarını yetiştirmiş, yüzyıllar boyunca Patrikhane’nin teolojik altyapısını sağlamıştır. Ruhban Okulu, 20. yüzyıl başına kadar uluslararası bir itibar kazanmış, Rusya, Balkanlar ve Yunanistan’dan öğrenciler kabul etmiştir. 1971 yılında çıkarılan kanunla özel yükseköğretim kurumlarının kapatılması sonucu eğitim faaliyetleri durdurulmuştur. Buna rağmen bina hâlâ korunmakta ve İstanbul’un dini mirasının en önemli sembollerinden biri olarak varlığını sürdürmektedir.
Heybeliada, 19. yüzyılın sonlarından itibaren birçok yangınla sarsılmıştır. 1839, 1894 ve 1927 yıllarında çıkan büyük yangınlar, adadaki ahşap köşklerin önemli bir kısmını yok etmiştir. Ancak kısa sürede yeniden inşa edilen yapılar, Osmanlı sivil mimarisinin izlerini taşıyan balkonlu ve cumbalı konutlar olarak bugüne ulaşmıştır. Cumhuriyet döneminde ada, İstanbul’un kültürel belleğinde yer etmeye devam etmiştir. 1928 yılında Bahriye Mektebi modernleştirilmiş, Cumhuriyet donanmasının subaylarını yetiştiren kurum haline gelmiştir. Mustafa Kemal Atatürk’ün de zaman zaman Heybeliada’yı ziyaret ettiği, Bahriye Mektebi öğrencileriyle görüştüğü bilinmektedir. Bu yıllarda Rum nüfusu adanın büyük bir kısmını oluşturuyordu. Ancak 1960’lı yıllardan sonra yaşanan göç hareketleriyle demografik yapı değişmeye başlamış, Türk nüfusu giderek artmıştır. Buna rağmen, Rum Ortodoks toplumu adadaki kiliseleri ve mezarlıkları koruyarak kültürel sürekliliği sağlamıştır.
Heybeliada, yalnızca bir tarih sahnesi değil, aynı zamanda bir sanat mekânı olmuştur. Edebiyat dünyasının önde gelen isimlerinden Hüseyin Rahmi Gürpınar, 1912 yılından itibaren uzun yıllar boyunca burada yaşamıştır. Bugün müze olarak ziyarete açık olan evi, adanın kültürel kimliğini yaşatan önemli bir mekândır. Gürpınar, romanlarında ada yaşamını, komşuluk ilişkilerini ve toplumsal dönüşümü incelikle işlemiştir. Ayrıca, Halide Edip Adıvar ve Refik Halit Karay gibi yazarlar da yaz aylarını Heybeliada’da geçirmiş, eserlerinde adanın doğasından ve insanlarından ilham almışlardır. Cumhuriyet’in ilk yıllarında Heybeliada, entelektüel çevrelerin buluşma noktası haline gelmiştir.
Günümüzde Heybeliada, İstanbul’un yoğun temposundan kaçmak isteyenlerin uğrak noktasıdır. Elektrikli araçların dışında motorlu taşıtların kullanılmadığı ada, hâlâ geçmişin sessizliğini taşımaktadır. Adanın dört büyük tepesine yayılan ormanlık alanlar, yürüyüş yolları ve deniz manzaralı köşkleriyle adeta bir açık hava müzesini andırır. Adada yer alan Deniz Lisesi binaları, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e uzanan eğitim mirasını temsil etmektedir. 2021 yılında lise eğitiminin başka bir kampüse taşınmasının ardından yapıların korunmasına yönelik restorasyon çalışmaları başlatılmıştır. Bugün Heybeliada, hem tarihçiler hem şehir plancıları hem de turizm uzmanları için yaşayan bir araştırma alanı niteliğindedir. Hem dini hem askeri hem de kültürel kurumlarıyla, İstanbul’un çok katmanlı tarihinin en özgün örneklerinden biridir.
Heybeliada’nın taş sokaklarında yürürken, bir yanda çamların hışırtısı, diğer yanda eski Rum evlerinden gelen melodiler duyulur. Tarih burada yalnızca binalarda değil, insan hafızasında da yaşamaktadır. Ada, yüzyıllar boyunca medeniyetlerin el değiştirdiği İstanbul’un küçük bir özeti gibidir; Bizans’ın sessizliğini, Osmanlı’nın zarafetini ve Cumhuriyet’in modernliğini aynı anda taşımaktadır.
